Toxicologie: speuren naar lichaamsvreemde stoffen

Op de Spoedeisende Hulp (SEH) van het Martini Ziekenhuis komen ze geregeld binnen: mensen die ziek zijn geworden als gevolg van een geneesmiddel, drugs of alcohol. Om de juiste behandeling te kunnen inzetten moet eerst worden getest welke stof zo’n patiënt in het lichaam heeft en in welke hoeveelheden. Daarvoor is toxicologisch onderzoek nodig: een vakgebied waarbij Certe nauw samenwerkt met de ziekenhuisapothekers.

Het woord toxicologie is afkomstig uit het oude Griekenland en werd gebruikt om het gif aan te duiden waarmee pijlpunten werden ingesmeerd. Toxicologisch onderzoek houdt zich bezig met de effecten van lichaamsvreemde stoffen op het lichaam. De dosering speelt hierbij een grote rol: van sommige stoffen kunnen enkele druppels al fataal zijn.

Werking en bijwerking

Ziekenhuisapothekers Krijn Dekens en Ferdi Sombogaard houden zich in het Martini Ziekenhuis onder andere bezig met toxicologisch onderzoek en het bepalen van bloedspiegels van geneesmiddelen. Ferdi: ‘Geneesmiddelen hebben altijd werking en bijwerkingen. Als je te veel inneemt, kunnenbijwerkingen de overhand nemen en ontstaan totaal andere – toxische - effecten, soms met coma of de dood tot gevolg. In de toxicologie van drugs en geneesmiddelen kijken we naar welke middelen de oorzaak zijn van de waargenomen effecten en de hoeveelheid in het bloed van deze middelen.’ Krijn: ‘En we adviseren hoe we die middelen weer uit het lichaam kunnen laten halen zonder de patiënt er te veel schade van te laten ondervinden.’

Overdosis

De apothekers komen in actie als er patiënten binnenkomen op de SEH van wie wordt vermoed dat ze bewust of onbewust te veel pijnstillers of andere middelen hebben ingenomen. Ferdi: ‘Om te bepalen in welke richting wij moeten zoeken, vragen we hoe de patiënt eraan toe is. Is iemand volledig doorgedraaid of juist in coma? Wat zijn de symptomen? Dan kunnen we gericht gaan zoeken.’ Helaas krijgen ze steeds vaker te maken met patiënten op de spoedeisende hulp binnenkomen nadat ze hebben geprobeerd om met behulp van pijnstillers of antidepressiva een einde aan hun leven te maken. Ferdi: ‘Ook in mijn 24/7-dienst van afgelopen weekend zag ik weer veel patiënten hiermee op de SEH gepresenteerd worden.’

Duizend geneesmiddelen

De samenwerking tussen Certe en de ziekenhuisapothekers verloopt soepel. Beide laboratoria beschikken over apparatuur om te testen wat er precies in het bloed of de urine van een patiënt zit. Het verschil is met name dat de ziekenhuisapotheek zich voornamelijk richt op onderzoek van geneesmiddelen met zeer specialistische apparatuur en daarvoor speciaal opgeleide analisten.

Krijn laat met trots de ToxTyper zien: een apparaat dat razendsnel duizenden verschillende soorten geneesmiddelen en drugs in het bloed of de urine kan aantonen.

24/7 paraat

Certe beschikt niet over zo’n verfijnd apparaat, vertelt Ramses Kemperman, klinisch chemicus met toxicologie in zijn takenpakket. ‘Daar staat dan weer tegenover dat ons lab 24/7 beschikbaar is. Als er na zessen toxicologisch onderzoek nodig is, gaan onze analisten aan de slag. Als de uitslag niet duidelijk is, vragen oproept of vervolgonderzoek noodzakelijk is, dan neemt de ziekenhuisapotheek het weer van ons over.’ Hij beschouwt toxicologisch onderzoek als een essentieel onderdeel van de dienstverlening van Certe. ‘Wij verzorgen onder andere de pre-analyse: de bloedafname, verwerking van de urine en het transport naar het laboratorium. Daarnaast doen we ook screenend toxicologisch onderzoek naar de meest gebruikte geneesmiddelen en drugs. Dit bieden we dus 24/7 aan. Als er echt specialistische testen nodig zijn, dan werken we samen met de apotheek, die daarvoor meer verfijnde apparatuur heeft.’ Zo versterken ze elkaar, benadrukt Krijn: ‘Wij hebben geen omkijken naar de logistiek: Certe regelt de hele logistiek: het aanvragen, de bloedafname, het transport van de monsters en de rapportage.’

Onderzoek voor derden

Voor justitie of politie verrichten de laboratoria geen onderzoek. ‘Dat mogen wij niet’, benadrukt Krijn. ‘Wij zijn niet op de wereld om misdadigers op te sporen. Dat is het werk voor het Nederlands Forensisch Instituut.’ Wel voert de apotheek op verzoek van de GGD onderzoek uit naar de doodsoorzaak van sterfgevallen. Krijn: ‘Dan gaat het vaak om de vraag of iemand een natuurlijke dood is gestorven of niet. Wij onderzoeken dan of de overledene hoge concentraties van geneesmiddelen, drugs of alcohol in het bloed had. Nabestaanden willen dat toch graag weten.’ Certe werkt wel voor het CBR, zegt Ramses: ‘Dan gaat het bijvoorbeeld om mensen die een blaastest of drugstest hebben gedaan en vervolgens moeten worden getest op hun rijgeschiktheid. De vraag is dan steeds of er sporen van drugs of alcohol in hun bloed aanwezig zijn, zodat de keurend psychiater kan inschatten of iemand verslavingsgevoelig is en de kans op herhaling van rijden onder invloed aanwezig is.’

Perensap en moedermelk

Soms komen er bijzondere verzoeken binnen, vertelt Krijn: ‘We kregen een keer een pak perensap van een GGZ-instelling binnen om uit te zoeken of er drugs in zat.’ Rames herinnert zich een verloskundige die wilde weten of het mogelijk is om cannabis aan te tonen in moedermelk. ‘Haar cliënte was pas bevallen en wilde voorkomen dat haar baby cannabis zou binnenkrijgen.’ De onderzoeksmethodes die Certe en de ziekenhuisapotheek in huis hebben zijn niet getest voor moedermelk, maar in de urine van de vrouw kon wel onderzocht worden. ‘Wij geven dan geen advies. Dat laten we over aan de behandelaar, die op basis van ons onderzoek, de patiënt kan adviseren.’ De behandelaar kan altijd wel overleggen met ons over de interpretatie van de resultaten vanuit onze klinisch toxicologische blik en ervaring’, sluit Ferdi af.